Ыныргы
Ыныргы (орустап Ынырга) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Чоо аймагында Ыныргыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Ыныргы | |
|---|---|
| орустап Ынырга | |
| 51°49′39″ с. ш. 86°47′40″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |
 Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Чоо |
| Јурт јеезе | Ыныргыныҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 448[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗516[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 82 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649185 |
| АТТК-ныҥ коды | 84245870001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84645470101 |
| Номер в ГКГН | 0154270 |
|
|
|
.svg)
Этимологиязы
тӱзедерЫныргы орустап .
Физико-географиялык темдектери
тӱзедерГеографиязы
тӱзедерЈурт Туулу Алтайдыҥ тӱндӱк келтейинде, Кара-Суу боочынаҥ ырак јок, Чаптыган тайганыҥ эдегинде, Сары-Кӧкши суу ла Ыныргыныҥ суузы бириккенинде турат. Айландыра тайгаларын койу кара агаш бӱркеген.
Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 448 метрге бийик[1].
Климады
тӱзедерКлимады орто-континентал. Кыска, серӱӱн ле чыкту јай, кыш узун, јаан карлу, кӱрттерлӱ. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −4,5 °С, эҥ изӱ кӱнде +36 °С, эҥ соок кӱнде −55 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, баштапкы ла калганчы соок тӱшкен кӱндер 05.06/08.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы 94, јут-чыктыҥ ортојылдык кеми 836 мм, салкынныҥ тӱргени 1,3 м/с, тыҥ салкынду кӱндердиҥ тоозы 10,3 (тӱргени 15 м/с тыҥ).
Аҥ-куштары
тӱзедерАба-јыштыҥ тайгалары аҥ-кужыла байлык: айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин, тӱлкӱ, бу казыр аҥдар болзо, туйгакту аҥдардаҥ булан, марал, элик, тооргы, аҥ, ак-кийик. Олордоҥ тооргы ла ак-кийик Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген. Оок аҥдардаҥ мында сарас, койон, јоонмойын, сыгырган, јараа, суузар, камду ла о.ӧ. јӱрет[4].
Куштар: чай, кӱртӱк, бӧднӧ, кӱӱк, тарал, томуртка, кускун, каргаа, саҥыскан, кызылтӧш, кӧктийек, кӱӱле, талеҥко.
Сууларда јӱрген балыктар: чараган, јылмай, ӱч-кӧс, чортон, ала-бука, сӧлӧм[5].
Ӧзӱмдери
тӱзедерТайга, кырлары туйук кара агашла туй ӧзӱп калган, мӧш, чиби, кайыҥ, јойгон, аспак агаштар ӧзӧт. Суујакалай тал, чиби, јодро, беле, толоно, каргана, чычыргана[4]. Тайганыҥ аш-тузы кижиге тузалу. Эрте јаста калба ла кӧжнӧ ӧзӱп, витаминдерле јеткилдейт. Јайыла мешке, јиилек: уй-кӧс, тожла, јерјиилек, койјиилек, торбос, карагат, кызылгат, тийиҥгат, тайа деп једим, кӱскиде дезе мӧштиҥ кузугы тынар-тындуларды азырап, кышка азык болот. Мында эндемик ӧлӧҥдӧр, Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине кирген ӧзӱмдер бар: кызыл тазыл, јыдунак, алтын тазыл[6].
Јери ле јолдоры
тӱзедерЈуртта 9 ором: Кӱнчыгыш кош ором, Кӱнет кош ором, Тӱштӱк кош ором, Заводту, Тихоновскийдиҥ, Тӧс, Садту, Амыр-энчӱниҥ, Јараттай.
«Улалу — Артыбаш» деп јолдо турат.
| Ыныргы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Ыныргы | 0 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Чоо | 36 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 100 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 200 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3800 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 435,7 км-деҥ (Майма) | 110 км |
Тӱӱкизи
тӱзедерЈурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн[7]. Л. П. Потаповтыҥ бичигениле, тубалар 19 чактыҥ 80-чи јылдарында Улалуда, Сайдыста, Чамалда, Ыныргыда, Учак-Ыжы сууны јакалай јуртаган. Бу улус Южский (Јӱсский) волостьтоҥ таркаган. Кӧп тоолу сӧӧк комдоштор Кебезен, Ыныргы, Паспауул, Чопош, Ыжы, Кӱзе, Толоон јурттарда јаткан, ого коштой Алтын Кӧлди јараттай[8].
Эл-јон
тӱзедер| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[9] | 2011[10] | 2012[10] | 2013[10] | 2014[11] | 2015[12] | 2016[2] |
| 478 | →478 | ↘476 | ↗488 | ↗508 | ↗515 | ↗516 |
Ук-калыктары
тӱзедерЈуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 531 кижи болгон, олордыҥ 82 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[13].
Инфраструктуразы
тӱзедер- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- балдардыҥ туразы «Кӱничек»;
- эмчилик;
- культураныҥ байзыҥы;
- библиотека;
- стадион;
- конор тура;
- ашкана;
- магазин;
- пилорама.
Экономиказы
тӱзедерТаҥынаҥ ээлемдер. Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер
тӱзедерТӱӱкилик
тӱзедерАрхеологиялык
тӱзедерАр-бӱткендик
тӱзедер- Чаптыган туу (1316).[16];
- Тоҥбок суу (1317)[16].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[16].
Јарлу улузы
тӱзедер- Бахмутов В. Г. (1949—2013) — бичиичи, прозаик, публицист. Арасейдиҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы (2001), «Писатель года» деп Национал Литературалык сыйдыҥ финалистти.
Ајарулар
тӱзедер- ↑ 1,0 1,1 Ынырга
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ 4,0 4,1 Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — г. Горно-Алтайск, 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Макошева А. А., Макошев А. П., Апенышева И. Н. Приложение 2: Список населенных пунктов Республики Алтай по переписям 1989 и 2002 гг. // Население Республики Алтай (системно-структурный анализ). — Горно-Алтайск: ГУ книжное издательство „Юч-Сюмер-Белуха“ Республики Алтай, 2007. (Электронная библиотека Горно-Алтайского государственного университета)
- ↑ Сайт «Чойский район». Традиции и обряды.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348 (недоступная ссылка). Дата обращения: 1610036067. Архивировано 1610213696.
- ↑ Archive copy (недоступная ссылка). Дата обращения: 1605364542. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 19 кӱни, 8406 јыл.
- ↑ 16,0 16,1 16,2 16,3 16,4 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.